Zapotrzebowanie rynku pracy na wykwalifikowanych pracowników budowlanych

*****
Artykuł porusza kwestię zapotrzebowania rynku pracy na wykwalifikowanych pracowników budowlanych w kontekście realizacji Długoterminowej Strategii Renowacji Budynków. Autorzy przeprowadzają wyliczenia dotyczące potrzebnych specjalistów na polskim rynku budowlanym oraz przedstawiają propozycje umożliwiające pozyskanie niezbędnej liczby pracowników budowlanych do realizacji głębokiej termomodernizacji budynków w Polsce w perspektywie 2030 r.

Labour market demand for qualified construction workers. Position developed as part of the Build UP Skills project

The article raises the issue of the labour market demand for qualified construction workers in the context of the implementation of the Long-Term Building Renovation Strategy. The authors make calculations regarding the specialists needed on the Polish construction market and present proposals enabling the acquisition of the necessary number of construction workers to implement deep thermal modernization of buildings in Poland in the 2030 perspective.
*****

Przełom XX i XXI w. obfitował w sytuacje kryzysowe, które doprowadziły do błędnych decyzji. Zaczęto ograniczać liczbę szkół budowlanych, stworzono niekorzystne warunki uczenia się zawodów budowlanych i instalacyjnych, zrzucając cały ciężar i odpowiedzialność na pracodawców. Inżynierowie w zrzeszeniach podjęli niekorzystne decyzje eliminujące absolwentów szkół średnich, techników i majstrów budowlanych z możliwości starania się o ograniczone uprawnienia budowlane ciesielskie, zbrojarskie, dekarskie, murarskie oraz uprawnienia technika budowlanego, umożliwiające prowadzenie w roli kierownika budowy nieskomplikowanych prac budowlanych, takich jakie występują w domach jednorodzinnych, w tym termomodernizacyjnych.

Zawód budowlaniec stracił swój wyraz i szacunek, a wynagrodzenie było często niższe niż sprzedawcy w sklepie spożywczym. Nietrudno było przewidzieć, że w ciągu 10–15 lat zaczniemy dostrzegać brak robotników. Polscy specjaliści znajdowali uznanie za granicą i pracowali najczęściej w Niemczech, Wielkiej Brytanii, we Francji, za co zdobyliśmy uznanie wśród pracodawców lub inwestorów całej Europy. W Polsce natomiast sytuacja ulegała powolnemu pogorszeniu. Szkolenia przejęły firmy produkujące materiały budowlane, organizowane przez większych producentów np. chemii budowlanej (Akademia Atlas, Bolix, STO, FAKRO) oraz systemów energetycznych (Akademia Viessmann, De Dietrich). W ramach firm do dziś organizowane są różnego rodzaju kursy, których celem jest pozyskanie świadomych wykonawców lub gwarantujące prawidłowe wykorzystanie produktów i urządzeń.

Ujęcie ogólne

Duży wpływ na stale pogarszającą się sytuację na rynku pracy miała i ma demografia. Na uczelniach obserwuje się malejącą liczbę studentów, zwłaszcza na kierunkach inżynierskich. Znaczna część z nich kończy edukację na poziomie inżynierskim, a tylko mniejszość kontynuuje studia magisterskie. Jeszcze mniej osób ubiega się o uprawnienia budowlane. Członkowie Izby Inżynierów sygnalizują problemy personalne. Absolwentów uczelni technicznych zniechęca do pracy w zawodzie budowlanym odpowiedzialność zawodowa, i to często przez całe życie, a także nieadekwatne do niej wynagrodzenie.

Rosnąca świadomość i konieczność rynkowa zwiększa znaczenie specjalistów i powinna zachęcać do kształcenia nowych pracowników oraz przebranżawiania tych, których zawody z różnych przyczyn straciły zapotrzebowanie rynkowe. Jednak tak nie jest. Wzrost wynagrodzenia nie zwiększa zbytnio zainteresowania budownictwem. Wydaje się, że w tej sytuacji konieczne jest jeszcze większe otwarcie naszego rynku pracy dla obcokrajowców. Jest to jednak „wytrych”, który umożliwi przyspieszenie zrównoważenia potrzeb i podaży.

Demografia

Praktycznie cały okres III Rzeczpospolitej charakteryzuje się niekorzystnym, to znaczy ujemnym przyrostem naturalnym. Jednak ostatni rok zaskoczył wszystkich. W 2023 r. kolejny raz urodziło się o 11% mniej Polaków, a przyrost naturalny wyniósł -137 tys. Pierwszy raz w historii dzietność w Polsce spadła do poziomu mniejszego niż 1,20. W 2023 r. urodziło się w Polsce jedynie 272 tys. dzieci. Jeszcze w 2017 r. w Polsce urodziło się ponad 400 tys. dzieci. W ciągu ostatnich sześciu lat liczba urodzeń spadła więc o ponad 30 proc.

Braki osobowe są i będą coraz dotkliwsze, widoczne na wszystkich szczeblach gospodarki, zwłaszcza w budownictwie. W jednym z dolnośląskich powiatów w zeszłym roku było 1200 absolwentów podstawówek, a w tym roku niewiele ponad 400 osób.

Jak już wspomnieliśmy, maleje również liczba inżynierów ubiegających się o uprawnienia budowlane – jest o 50–65% mniejsza od liczby ubiegających się o samodzielność budowlaną sprzed 25–20 lat. Tak alarmujące dane statystyczne udostępnione zostały przez Izbę Inżynierów Budownictwa. Na warsztatach poświęconych podnoszeniu kwalifikacji i umiejętności wśród młodzieży Build Up Skills 2 (BUPS) szczegółowo omawiano sytuację w szkołach i na rynku pracy widzianą oczyma nauczycieli szkół budowlanych, wykonawców, nauczycieli zawodu, inżynierów i właścicieli małych, średnich i dużych firm budowlanych. Podaż wykształconych robotników budowlanych jest znacząco mniejsza od popytu na wykwalifikowanych pracowników, a także na ich pomocników.

Na rynku budowlanym

Rynek budowlany przeżywa chwilowe spowolnienie. Przyczyn jest wiele, a do najważniejszych należy wysoki koszt pieniądza, a co za tym idzie – zmniejszenie zdolności kredytowych inwestorów. Wysoki koszt pieniądza jest wynikiem wysokiej inflacji, a ta zależy od niestabilnej sytuacji geopolitycznej w Europie i na świecie. Oprocentowanie odsetek przekroczyło w okresie 2022–2023 nawet 20% w skali roku. Zrozumiałe jest zatem chwilowe zmniejszenie zainteresowania kredytami i chwilowe zbliżenie się podaży i popytu.

Niekorzystne było także wstrzymanie środków z KPO. Dodatkowo z dużym opóźnieniem ruszyły mechanizmy finansowe dystrybuowane przez urzędy marszałkowskie w ramach UE. Zablokowane środki z KPO 2021–2024 doprowadziły do pogłębienia krótkoterminowego spowolnienia w budownictwie skumulowanego w latach 2022–2024. Rozpoczęcie realizacji termomodernizacji z KPO nastąpi najwcześniej w połowie 2024 r. Pod koniec tego roku, tj. w listopadzie–grudniu, lub na początku 2025 r. rozpoczęte będą inwestycje realizowane z funduszy europejskich dysponowanych przez urzędy marszałkowskie. Wszystkie środki dostępne będą pod koniec 2024 r. i będą zwiększać aktywność w budownictwie.

Na pewno pod koniec 2024 r. nastąpi kumulacja projektów i środków. Wygląda na to, że na efektywność energetyczną, renowację i termomodernizację budynków będzie ich tak dużo, że mogą być trudności z ich wydatkowaniem. Ze względu na dużą dostępność środków pojawia się zwiększone zapotrzebowanie na robotników, a ich brak spowoduje znaczne wydłużenie czasu wykonania prac budowlanych, a co za tym idzie – oczekiwanie na wykonawcę.

Pojawia się jednak pytanie: czy na realizację Długoterminowej Strategii Renowacji Budynków (DSRB) jesteśmy przygotowani pod względem dostępnej na rynku siły roboczej? Uświadomienie skali inwestycji termoremontowych może przyprawić o zawrót głowy.

Długoterminowa Strategia Renowacji Budynków

W lutym 2022 r. Sejm przyjął Długoterminową Strategię Renowacji Budynków, w skrócie DSRB, która wyznacza ilościowe i jakościowe cele renowacji i termomodernizacji zasobów budowlanych w Polsce w perspektywie krótko- i długoterminowej. Realizacja zamierzonego celu doprowadzi do poprawy charakterystyki energetycznej budynków i redukcję emisji CO₂ o 85–90%, a także wpłynie na konieczność tworzenia nowych miejsc pracy związanych z przeprowadzeniem termomodernizacji budynków. Są jednak obawy, że osiągnięcie celów DSRB nie jest możliwe przy aktualnie dostępnej liczbie wykwalifikowanych pracowników budowlanych. Pewną rezerwę stwarzają kobiety (wg BUPS), których aktualnie udział w rynku budowlanym jest niewielki, zwłaszcza bezpośrednio na budowie. Wymagane będzie promowanie zawodów budowlanych wśród młodzieży, osób bezrobotnych i kobiet, tak aby zachęcić do podjęcia pracy na budowie.

Renowacja zasobów budowlanych jest jednym z największych wyzwań infrastrukturalnych Polski. Do 2050 r. polskie budynki powinny zostać zmodernizowane w sposób spójny z ideą neutralności klimatycznej (TABELA 1).

Strategia (DSRB) ma służyć przekształceniu krajowego zasobu budowlanego w budynki o niemal zerowym zużyciu energii, by ostatecznie doprowadzić do ich zeroemisyjności. W Polsce znajduje się 14,2 mln budynków, z czego niemal 40% to budynki mieszkalne jednorodzinne. Przewidywany koszt energetycznej transformacji oszacowano na 4–6 biliona złotych.

Znaczna część budynków cechuje się niską efektywnością energetyczną i w kolejnych latach będzie wymagała co najmniej głębokiej termomodernizacji. Dane wskazują na duże zróżnicowanie efektywności energetycznej zarówno pod względem ich przeznaczenia, jak i roku oddania do użytkowania. Większość charakteryzuje się niezadowalającą efektywnością energetyczną, a ich stan określony został jako zły, bardzo zły i krytyczny. Szczegóły w TABELI 2.

Plan termomodernizacji budynków w Polsce

Zaplanowanie termomodernizacji pozwoli przewidzieć potrzeby kadrowe przedsiębiorstw budowlanych oraz firm produkujących materiały budowlane. Plany obejmą trzy dziesięciolecia: 2020–2030, 2030–2040 oraz 2040–2050 (TABELA 3).

Aktualnie mamy 2024 r. i z ambitnych celów DSRB zrealizowaliśmy niewiele w stosunku do planowanych działań. Już dziś są problemy ze znalezieniem dobrej firmy w krótkim, nieprzekraczającym trzech miesięcy, terminie. Oczekiwanie na wolne terminy firm wykonawczych przekracza 3–5 miesięcy, a oczekiwanie na dobrych wykonawców 10–12 miesięcy, ale jak tak dalej pójdzie, to musimy się liczyć z tym, że czas oczekiwania na firmę wykonawczą będzie dłuższy niż na wizytę w ramach NFZ na lekarza specjalistę.

W latach 2020–2030 zaplanowano termomodernizację 236 tys. budynków rocznie, w kolejnych latach (2030–2040) – 271 tys. budynków, a w latach 2040–2050 – 244 tys. budynków, a łącznie w latach 2021–2050 zostało zaplanowanych 7,5 mln termomodernizacji.

Zgodnie ze strategią do 2050 r. szacowane jest przeprowadzenie ok. 7,5 mln inwestycji termomodernizacyjnych, z czego 4,7 mln głębokich termomodernizacji, w tym w ramach rozłożonej w czasie termomodernizacji etapowej. Strategia zakłada średnie roczne tempo termomodernizacji na poziomie ok. 3,8% przy założeniu, że do 2050 r. 65% budynków osiągnie wskaźnik EP nie większy niż 50 kWh/(m²·rok). To jest wartość o ok. 23% niższa od obecnego minimum prawnego. Realizacja tego celu będzie wiązać się ze znacznie większym zakresem prac oraz ze zdecydowanie większymi nakładami inwestycyjnymi. W związku z tym na pewno pojawią się bariery dostępności wykwalifikowanych robotników, zwłaszcza że zamiast podnosić poziom kształcenia, wprowadzane są uproszczenia i spłycenia poruszanych w szkole zagadnień: z matematyki, fizyki, informatyki, a w szkołach zawodowych zmniejsza się liczba godzin nauki zawodu oraz umiejętności manualnych. Aktualnie obowiązujące przepisy raczej odpychają pracodawców od prowadzenia praktyk uczniów szkół zawodowych i staży dla absolwentów szkół zawodowych i uczelni (TABELA 4).

Proponowane uproszczenia w edukacji i zmniejszanie podstawy programowej są przeciwne polskiej racji stanu i kierują nas do grona osób przyuczanych do zawodu. Zupełnie inaczej postępują państwa należące do liderów rozwoju i innowacji, będących w czołówce technologicznej i ekonomicznej.

Prognozowane zapotrzebowanie na wykwalifikowanych pracowników branży budowlanej i okołobudowlanej niezbędnej do realizacji strategii renowacji

Rekomendowany w strategii plan działania preferować będzie głęboką termomodernizację. Skalę inwestycji i planowaną ilość „dziennej” realizacji termomodernizacji oszacowano w tabeli poniżej. Odnosi się do dni roboczych, przy założeniu, że nie wystąpią problemy organizacyjno-logistyczne, a pogoda będzie sprzyjała i pozwoli realizować termomodernizację bez opóźnień pogodowych i zdrowotnych, liczba oddawanych termomodernizowanych budynków wyniesie w zależności od województwa od 22 budynków na dzień do 121 budynków na dzień, średnio ok. 70 budynków dziennie (TABELA 5).

Aby dotrzymać takiego tempa renowacji i głębokiej termomodernizacji budynków, oszacowano minimalną liczbę robotników. Analizy wykonano dwoma metodami, szacując liczbę pracowników w specjalności: budowlanej, sanitarnej oraz elektrycznej. Druga analiza sporządzona została z bardziej szczegółowym podziałem na robotników wraz z grupą architektów, inżynierów budowlanych, sanitarnych, elektrycznych oraz doradców technicznych. Wykonano harmonogramy czasowo-osobowe dla głębokiej termomodernizacji domów jednorodzinnych o pow. do 200 m², budynków o powierzchni do 1500 m², do 2500 m² i powyżej 2500 m². Wyniki pierwszego szacunku zamieszczono w TABELI 6.

Zapotrzebowanie łączne na robotników do realizacji celów redukcji emisji CO₂ wynosi 326,3 tys. osób. W celu wyeliminowania błędów szacowania potrzeb rynku pracy wytworzonych w ramach realizacji strategii DSRB potrzeby poddano ponownej analizie i uszczegółowiono jej zakres.

Ponowne przeanalizowanie zapotrzebowania na wykwalifikowanych pracowników: robotników oraz kadrę techniczną: architektów, inżynierów branży konstrukcyjnej, sanitarnej elektrycznej, kosztorysantów itp. oszacowano w oparciu o potrzeby wynikające z wdrażania DSRB z wykorzystaniem rzeczywistych nakładów osobowych, harmonogramu robót przy założeniu minimalnego czasu realizacji inwestycji przy optymalnych zasobach ludzkich. Wyniki konsultowano z firmami wykonawczymi, kosztorysantami oraz brano pod uwagę własne doświadczenia z nadzoru budów. Uwzględniono urlopy pracowników, dni wolne od pracy, weekendy i bez przerw z przyczyn pogodowych, organizacyjnych i innych występujących na budowach.

Doświadczenia wskazują, że przerwy mogą znacząco wpłynąć na czas wykonania zadania. Sporządzone harmonogramy uwzględniają równoległe prowadzenie prac budowlanych, instalacyjnych oraz monterskich, tak aby czas wykonania termomodernizacji był jak najkrótszy. Szacunkowy czas realizacji termomodernizacji zamieszczono w TABELI 7. Przyjęto ostatecznie, że realizowana będzie głęboka termomodernizacja i do tego poziomu opracowano analizy zatrudnienia.

Wyniki analiz

W ramach projektu Build Up Skills 2 dokonano zestawienia szacunków. Ponowna analiza zapotrzebowania na robotników i kadrę techniczną dała podobne wyniki, szczegóły zamieszczono w TABELACH 8–9.

Zawody związane z budownictwem można w uproszczeniu podzielić na: budowlane, instalacyjno-sanitarne oraz elektryczne. Analizując możliwości firm budowlanych, konieczne jest ustalenie niezbędnego czasu na wykonanie głębokiej termomodernizacji.

W trakcie analizowania potrzeb wynikających z realizacji DSRB konsultowano założenia, metodologię weryfikacji potrzeb z wykonawcami, kosztorysantami i doświadczonymi kierownikami robót.

Zdania co do czasu wykonania np. domu jednorodzinnego były tak różne, że zmusiły autorów raportu do dokładniejszego podejścia do zagadnienia. Ostatecznie podzielono na branże (budowlana, sanitarna, elektryczna), podbranże (budowlana: cieśle, dekarze, tynkarze itp.), określono roboczogodziny na czynności związane z głęboką termomodernizacją. Docelowym standardem dla budynku mieszkalnego termomodernizowanego było EP≤50 kWh/(m²·rok).

Realizacja scenariusza Długoterminowej Strategii Renowacji zakłada, że do 2050 r. 65% budynków osiągnie wskaźnik EP nie większy niż 50 kWh/(m²·rok). To oznacza 9,23 mln budynków o EP ≤ 50 kWh/(m²·rok). Analizy wykonano metodą 1 oraz metodą 2, a wyniki porównano. Szczegóły zamieszczono w TABELI 10.

Wyniki są bardzo zbliżone dla branży budowlanej i sanitarnej. Większe różnice zaobserwowano w grupie instalatorów sanitarnych. Zdaniem autorów zmiany rynkowe wpłyną istotnie na rynek związany z instalacjami elektrycznymi, szczególnie w dziale niskich prądów. Szacowana wartość będzie zbliżać się w najbliższych latach do 67 tys. robotników i monterów instalacji elektrycznych.

Podsumowanie

Na koniec kilka słów komentarza i podsumowanie. Do realizacji DSRB potrzebni będą:

• budowlańcy w liczbie 182 tys. robotników. Szacuje się, że aktualnie na rynku w termomodernizacji działa 40–45 tys. robotników; konieczne będzie więc przygotowanie dodatkowo 140 tys.,
• instalatorzy sanitarni, których liczbę szacuje się na 86 tys. robotników. Aktualnie w termomodernizacji pracuje ok. 21–22 tys. robotników,
• instalacje elektryczne w termomodernizacji realizowane są aktualnie przez 13,2 tys. robotników elektrycznych, a w najbliższych latach zapotrzebowanie na elektryków będzie szybko wzrastać do 60–66 tys. Przyczyn jest wiele, a do najważniejszych należą: rozszerzenie termomodernizacji o PV, oświetlenie, urządzenia pomocnicze, stosowanie pomp ciepła, modernizację przyłączy elektrycznych,
• wzrasta rynek GWC, w związku z tym liczba pracowników wykonujących nawierty wzrośnie z 18–20 tys. do 45 tys., pod warunkiem utrzymania kierunku w UE,
• wzrasta zapotrzebowanie na audyty energetyczne, świadectwa charakterystyki energetycznej i paszporty budynków. Przewiduje się, że liczba audytorów może osiągnąć nawet 6 tys. specjalistów. Przyczyną wzrostu będzie liczba budynków do termomodernizacji, zmiana wymagań prawnych z metody miesięcznej na godzinową wymagać będzie zwiększonych nakładów czasowych, które wydłużą wykonanie świadectwa charakterystyki energetycznej oraz opracowanie audytów energetycznych, zwłaszcza dla budynków pod ochroną konserwatorską,
• do realizacji termomodernizacji na tak ogromną skalę potrzeba będzie doradców technicznych, których liczba może przekroczyć 6,5 tys. pracowników,
• przewiduje się, że kadra techniczna wymagana do realizacji strategii renowacji wynosić będzie ok. 28 tys. architektów kosztorysantów, konstruktorów, instalatorów sanitarnych i elektrycznych.

Ostatecznie przy realizacji strategii renowacji trzeba będzie zaangażować ok. 380–400 tys. osób. Szacuje się, że aktualnie w ramach termomodernizacji pracuje ok. 85–110 tys. pracowników wszystkich branż.

Co należy zrobić, aby pozyskać niezbędną do realizacji DSR liczbę pracowników budowlanych do realizacji głębokiej termomodernizacji budynków w Polsce w perspektywie 2030 r.? Poniżej propozycje powstałe w ramach BUPS:

• Należy przeprowadzić ogólnospołeczną kampanię promującą zawody związane z branżą budowlaną, z naciskiem na prestiż tego zawodu i możliwości rozwoju, w tym ekonomicznego, które właśnie teraz dają takie szanse.
• Wdrożyć praktyczne rozwiązania w zakresie dokształcania nauczycieli na wszystkich poziomach, co częściowo rozwiąże problem z kadrą kształcącą na kierunkach budowlanych.
• Zwiększyć wynagrodzenie nauczycieli zawodów budowlanych i wykorzystać pracowników sektora, który z różnych powodów (np. zdrowotnych) nie mogą już pracować w produkcji, ale mogą kształcić nowe kadry.
• Systemowo rozwiązać problemy prawne i ekonomiczne wynagradzania pracy uczniów, stażystów i praktykantów w budownictwie.
• Przeprowadzić działania mające na celu zwiększenie udziału kobiet, seniorów, pracowników górnictwa i osób z niepełnosprawnościami pracujących w budownictwie.
• Umożliwić i zachęcać do podnoszenia kwalifikacji przez rozwój kształcenia nieformalnego.
• Wprowadzić certyfikację osób w zakresie umiejętności stosowania najnowszych technologii energooszczędnego i nisko- lub zero-
  emisyjnego budownictwa.
• Zmienić podstawę programową kształcenia w zawodach budowlanych, wprowadzając większy zakres informacji o komponentach dotyczących OZE i efektywności energetycznej.
• Zwiększyć liczbę kwalifikacji rynkowych z obszaru efektywności energetycznej i OZE włączonych do Zintegrowanego Systemu Kwalifikacji.
• Przywrócić uprawnienia budowlane dla techników budowlanych oraz uprawnienia majstra budowlanego.
• Wprowadzić konkursy wysokobudżetowe dla adeptów szkół technicznych na opracowanie pracy dyplomowej w zakresie poszukiwania i wdrażania innowacji w zakresie technologii oszczędnych i racjonalizacji zużycia energii, konkursy zakończone festynem Innowacje i Efektywność Energetyczna w Budownictwie.