Raport o jakości powietrza w Polsce – propozycje działań naprawczych

W raporcie UN Global Compact Network Poland „Jakość powietrza w Polsce – stan obecny i propozycje działań naprawczych” oceniono wyniki działań w zakresie monitorowania jakości powietrza w Polsce, z uwzględnieniem norm Swiatowej Organizacji Zdowia WHO i nadal powszechnego zjawiska smogu w miastach. Dokument zawiera  również zalecenia dla miast i gmin w Polsce na rzecz polepszenia jakości powietrza w ich regionie.  

Do udziału w raporcie zaproszono przedstawicieli administracji rządowej i samorządowej, biznesu oraz reprezentantów ośrodków naukowych, organizacji pozarządowych i instytucji międzynarodowych.  

Istotną część raportu stanowią także wyniki ankiety o działaniach samorządów na rzecz poprawy jakości powietrza. Badanie ankietowe skupia się głównie na przeglądzie rodzaju, efektywności i monitoringu podejmowanych działań, bazując na dotychczasowych doświadczeniach europejskich. 

1. Zarówno wypowiedź GIOŚ, jak i wyniki analiz pomiarów stężeń zanieczyszczeń, wykonywanych w ramach Państwowego Monitoringu Środowiska, wskazują na systematyczną poprawę jakości powietrza, zwłaszcza w zakresie pyłu zawieszonego PM10 i PM2,5 (dotyczy to obszaru całego kraju, w tym także uzdrowisk). Średnie roczne stężenia benzo(a)pirenu, który ma szczególnie istotny negatywny wpływ na zdrowie ludzi, zmniejszyły się także w ostatnich latach, jednak postęp w redukcji stężeń tego zanieczyszczenia nie ma tak dużego tempa, jak w przypadku pyłu zawieszonego. Przekroczenia poziomu docelowego benzo(a) pirenu nadal obejmują znaczne obszary Polski i stanowią poważny problem i zagrożenie dla zdrowia ludzi.

2. Do redukcji stężeń zanieczyszczeń przyczyniają się w głównej mierze prowadzone działania naprawcze, ale także warunki meteorologiczne panujące w danym roku.

Pandemia mogła mieć wpływ na obniżony poziom zanieczyszczeń w roku 2020, w  szczególności dwutlenku azotu, spowodowany wprowadzonym lockdownem i związanymi z nim ograniczeniami w możliwości przemieszczania się.

Poznaj też: Rolę ekologii w budownictwie – zrównoważone budownictwo

3. Pojawiające się nadal przekroczenia wartości normatywnych, obserwowane głównie w południowych strefach Polski, świadczą o konieczności prowadzenia dalszych, zintensyfikowanych działań naprawczych na rzecz poprawy jakości powietrza.

4. Działania te określane są w programach ochrony powietrza, opracowanych przede wszystkim ze względu na przekroczenia zanieczyszczeń pyłowych: pyłu zawieszonego PM10 i  PM2,5, a także i benzo(a)pirenu. W przypadku 3 województw (śląskie, wielkopolskie oraz łódzkie) program opracowano również ze względu na przekroczenia poziomu docelowego ozonu5, a największe miasta (Warszawa, Kraków, aglomeracja górnośląska oraz Wrocław) wymagały przygotowania programu ze względu na występowanie przekroczeń stężeń dwutlenku azotu (NO₂).

5. Główną przyczyną występowania wysokich stężeń zanieczyszczeń pyłowych jest spalanie w domowych piecach paliw stałych. Z kolei za przekroczenia standardów NO₂ w miastach odpowiada przede wszystkim transport. Działania naprawcze skupiają się przede wszystkim na działaniach związanych z redukcją emisji z indywidualnych systemów grzewczych na paliwa stałe, wśród których warto wymienić: wymiany pieców/kotłów, termomodernizację budynków, domowe instalacje OZE, zarządzanie wymianami oraz uchwałami antysmogowymi, inwentaryzacje emisji z indywidualnych źródeł ciepła, edukację oraz kontrole zachowania obowiązujących przepisów.

6. Największe redukcje są przewidywane tam, gdzie planuje się największe ilości wymian i szacuje największe koszty działań, czyli w województwach: wielkopolskim, dolnośląskim, mazowieckim, podkarpackim i małopolskim.

7. Działania wskazane do realizacji w  programach rozłożone zostały w większości stref na lata 2021–2026. 

8. W  ramach programu „Czyste Powietrze” od września 2018 do 10 grudnia 2021 r. złożono ponad 368 tysięcy wniosków, podpisano 290 tysięcy umów na dofinansowanie w kwocie blisko 4,8 mld złotych na wymianę około 315 000 źródeł ciepła, co wg wyliczeń z POP stanowi ok. 10% potrzeb.

9. Suma planowanych kosztów działań ujętych w programach ochrony powietrza to około 50,43 mld zł do wydatkowania w przeciągu 6 lat. Przy czym należy pamiętać, że w większości tych programów nie uwzględniono kosztów termomodernizacji, więc koszty podejmowanych działań są jeszcze wyższe.

Koszty wymiany pieców/kotłów to ponad 44 miliardy zł, i mają one największy udział sięgający aż 88% kosztów całkowitych.

10. Jednym z głównych narzędzi do redukcji emisji zanieczyszczeń powietrza z  indywidualnych systemów ogrzewania są uchwały sejmików samorządowych, tzw. uchwały antysmogowe. Zostały one uchwalone w 14 województwach, tylko podlaskie i  warmińsko-mazurskie nie wprowadziły żadnych ograniczeń.

11. Uchwały te mają zróżnicowany zakres dotyczący zarówno rodzaju paliw, jak i dopuszczonych instalacji do użytkowania oraz terminów wejścia w życie przepisów. Większość uchwał wprowadza ograniczenia dotyczące jakości paliw stałych oraz zakaz stosowania pieców/kotłów pozaklasowych (kopciuchów). W większości województw nie będzie można stosować kotłów pozaklasowych już od roku 2022–2024.

12. Do realizacji działań zawartych w uchwałach antysmogowych niezbędne są środki finansowe skierowane na wsparcie wymian przestarzałych instalacji, edukację mieszkańców w zakresie konieczności realizacji tych działań, a także na systematyczne kontrole przestrzegania realizacji przepisów. Środki te znajdują się w rządowych programach, np. „Czyste Powietrze” czy „Stop Smog”, ale również w regionalnych programach operacyjnych, projektach unijnych (np. LIFE) czy środkach własnych gmin.

13. Jak wynika z przeprowadzonych badań ankietowych gmin, należących w dużej części do sieci NAZCA, gminy borykają się przede wszystkim z problemami finansowymi na podejmowanie działań naprawczych. Jako problem wskazują także ciągle niską świadomość mieszkańców, co do konieczności podjęcia działań.

14. Gminy koncentrują się głównie na kontynuacji dotychczasowych działań, w tym na wymianie indywidualnych źródeł ciepła, powiększeniu powierzchni zielonych, inwestycjach w zakresie transportu zbiorowego oraz inwentaryzacjach źródeł ciepła. Jako priorytety wskazują przede wszystkim konieczność wdrożenia bardziej restrykcyjnych norm dla paliw stałych oraz wprowadzenie przepisów wspomagających egzekwowanie prawa, zwłaszcza w odniesieniu do kontroli palenisk. Chcąc ograniczyć zanieczyszczenie powietrza, w szczególności w zakresie dwutlenku azotu, gminy, a szczególnie aglomeracje, inwestują także w infrastrukturę rowerową oraz ekologiczny transport publiczny.

15. Priorytet dla takich działań wynika również z celów klimatycznych nowej perspektywy finansowej Unii Europejskiej na lata 2021–2027, która promuje wszelkie działania związane z ograniczeniem zmian klimatu.

16. Intensywność wymian pieców nie przebiega na terenie kraju w sposób równomierny. Niestety są regiony pozostające w tyle, a także takie, które są już bardzo zaawansowane. Do tych drugich należy miasto Kraków, gdzie wymieniono ok. 80% źródeł ciepła, z czego 40% w ostatnich kilku latach.

17. Możliwość monitorowania efektów realizowanych działań naprawczych jest bardzo ważnym aspektem zarządzania jakością powietrza. Samorządy w Polsce korzystają w dużej mierze z ułatwień informatycznych w zakresie inwentaryzacji emisji i obliczeń efektu ekologicznego. Jednakże pozostaje wciąż duża grupa miast, która chętnie wdrożyłaby odpowiednie rozwiązania, ale z różnych przyczyn (finansowych, kadrowych) nie może sobie na to pozwolić. Ujednolicenie narzędzi i metod wydaje się jednym z ważniejszych aspektów porządkujących sytuację związaną z realizacją działań przyczyniających się do poprawy jakości powietrza.

18. Wśród rozwiązań, które zyskują na popularności, znajdują się przede wszystkim urządzenia do bieżącego monitoringu jakości powietrza. Sama analiza zanieczyszczeń może jednak okazać się niewystarczająca, o ile dane nie wskazują także ich przyczyny. Aby móc efektywnie walczyć ze smogiem, dane dotyczące jakości powietrza na danym obszarze warto zestawić z danymi na temat udziałów źródeł zanieczyszczeń w tym obszarze.

19. Obecne technologie w różnym stopniu wspierają gminy w procesie przekształcania się w prawdziwe zrównoważone zielone miasta, jednak do tego konieczna jest odpowiednia integracja istniejących już systemów.

20. Priorytetem dla respondentów ankiet jest przede wszystkim kontynuacja działań w zakresie ochrony powietrza, dostępność i pozyskanie środków, wprowadzanie nowych przepisów prawa, ułatwiających finansowanie i prowadzenie działań w tym zakresie.

Głosy zarówno z poziomu krajowego (Ministerstwa Funduszy i Polityki Regionalnej, GIOŚ, NFOŚiGW), z poziomu regionalnego (Urząd Marszałkowski Województwa Małopolskiego) oraz lokalnego (Urząd Miasta Stołecznego Warszawa i Urząd Miasta Bydgoszcz) wskazują na pełne zaangażowanie w działania na rzecz poprawy jakości powietrza na wszystkich szczeblach. Zaangażowanie wszystkich interesariuszy, od instytucji rządowych, poprzez samorząd regionalny, a kończąc na samorządach lokalnych, jest niezbędnym czynnikiem do osiągnięcia sukcesu w zakresie poprawy jakości powietrza.

Przed nami nowa perspektywa finansowa, która wspierać będzie działania w zakresie poprawy jakości powietrza poprzez różne instrumenty realizowane ze środków unijnych na lata 2021–2027. Do finansowania obszaru poprawy jakości powietrza posłuży m.in. znana z poprzednich okresów programowania Polityka Spójności oraz Krajowy Plan Odbudowy jako solidarna odpowiedź UE na bezprecedensowy kryzys związany z pandemią.

Wyzwanie związane z poprawą jakości powietrza musi być traktowane kompleksowo przez pryzmat wielu obszarów problemowych: Monitoring i jakość powietrza, Zrównoważony transport, Zrównoważone budownictwo, Planowanie przestrzenne, Rozwój terenów zieleni miejskiej, Paliwa i technologie grzewcze, Technologia i Edukacja. Tworzone dokumenty strategiczne w tym projektowana Krajowa Polityka Miejska 2030 powinna w taki właśnie sposób podchodzić do kwestii jakości powietrza.

Czy uda się osiągnąć cele redukcji stężeń na rok 2026 założone w przyjętych programach ochrony powietrza? Dotychczasowe działania w zakresie redukcji zanieczyszczeń powietrza pokazują, że jest to proces długotrwały i na mierzalne efekty działań trzeba czekać. Kierunki działań związanych z poprawą jakości powietrza wpisano jako priorytetowe na najbliższe lata, co może dawać szansę na ich osiągnięcie w perspektywie 2030 r. 

Źródło: UN Global Compact Network Poland

Chcesz być na bieżąco? Zapisz się do naszego newslettera!