Program Czyste Powietrze: nowe zasady to bardziej transparentny proces

W ostatnim czasie zaszły zmiany w programie „Czyste Powietrze”. 31 marca br. – po kilku miesiącach wstrzymania programu – weszła w życie jego nowa odsłona. Zanim przejdziemy do omawiania najważniejszych punktów programu proszę powiedzieć, czym była spowodowana przerwa w przyjmowaniu wniosków. Czy nie można było wprowadzić koniecznych zmian z zachowaniem ciągłości programu?

Przerwa była konieczna, by móc wdrożyć szeroko zakrojoną reformę. Gdybyśmy wprowadzili ją bez tej przerwy, mogłoby dojść do chaosu administracyjnego i dezorientacji wnioskodawców. Zmieniliśmy fundamenty programu, stawiając na poprawę skuteczności i przejrzystości nowych zasad, ukierunkowanie środków na faktyczne potrzeby modernizacyjne, ze szczególnym uwzględnieniem sytuacji osób najbardziej potrzebujących oraz na wyeliminowanie dotychczasowych nadużyć. Tak duża zmiana wymagała przygotowania systemowego – beneficjentów i operatorów. Dzięki temu od 31 marca 2025 r. program funkcjonuje w nowej, bardziej skutecznej formule, dostosowanej do aktualnych potrzeb.

Czytaj także: Dofinansowanie do termomodernizacji w 2025 roku – przegląd dostępnych form wsparcia

Jedną z kluczowych zmian jest potwierdzenie standardu energetycznego zarówno przed, jak i po inwestycji, tj. konieczność wykonania audytu energetycznego przed i świadectwa charakterystyki energetycznej po termomodernizacji. Dlaczego są one tak ważne? I czy jest ryzyko, że audyt wykluczy ze wsparcia sporą część potencjalnych beneficjentów?

To inwestycja w jakość, bo audyt pokazuje, co trzeba zrobić, a świadectwo potwierdza ten efekt. To sposób na uniknięcie nieefektywnych wydatków i tzw. rachunków grozy.

Głównym celem tych dokumentów jest zapewnienie realnej poprawy efektywności energetycznej budynków, a nie tylko uzyskanie dofinansowania bez wyraźnych korzyści dla środowiska i właścicieli nieruchomości.

Audyt pozwala precyzyjnie określić najbardziej potrzebne modernizacje, eliminując przypadki, w których środki byłyby wydatkowane na niewłaściwe lub nieefektywne działania. Z kolei świadectwo energetyczne po zakończeniu prac potwierdza osiągnięcie założonych efektów, co daje gwarancję, że inwestycja rzeczywiście poprawia bilans energetyczny budynku i ogranicza zużycie energii.

Co do ryzyka wykluczenia części beneficjentów – kluczowe jest to, że program nie eliminuje wsparcia dla osób potrzebujących, lecz kieruje je do tych, którzy rzeczywiście mogą przeprowadzić skuteczną termomodernizację. Dla niektórych budynków audyt może wskazać konieczność większych nakładów, ale w dłuższej perspektywie to oznacza realne oszczędności. Ponadto, wprowadzenie gmin i WFOŚiGW jako operatorów programu sprawia, że beneficjenci otrzymują kompleksową pomoc w całym procesie, co ogranicza ryzyko nieporozumień i trudności w spełnieniu nowych wymagań.

Kto może zostać beneficjentem programu? Czy są jakieś wykluczenia? Niektórzy zainteresowani programem zgłaszają, że proces wnioskowania jest skomplikowany, a dofinansowanie jest trudne do zdobycia. Czy nowa odsłona programu rzeczywiście ma tak skomplikowane procedury, że użytkownicy mogą mieć problemy z przejściem przez wszystkie etapy?

Beneficjentami programu „Czyste Powietrze” mogą być właściciele lub współwłaściciele budynków mieszkalnych, którzy spełniają określone kryteria finansowe i techniczne. Program jest skierowany głównie do osób chcących poprawić efektywność energetyczną swoich domów, jednak w nowej odsłonie skupiliśmy się na najbardziej potrzebujących.

Jednym z kluczowych warunków jest minimum 3-letni okres własności nieruchomości, co zapobiega wykorzystywaniu dotacji przez osoby, które nabywają budynki jedynie w celu uzyskania wsparcia (wyjątkiem są kwestie spadkowe). Ponadto, obowiązkowy audyt energetyczny przed inwestycją oraz świadectwo charakterystyki energetycznej po jej zakończeniu sprawiają, że modernizacja musi przynieść realne korzyści energetyczne.

Co do procedur wnioskowania o dotację, to wprowadziliśmy ułatwienia, które pomagają beneficjentom przejść przez cały proces:

• Operatorzy programu (gminy i WFOŚiGW) udzielają bezpłatnej i kompleksowej pomocy na każdym etapie składania wniosku (obowiązkowo przy prefinansowaniu i najwyższym poziomie dofinansowania, opcjonalnie w przypadku podwyższonego poziomu dofinansowania bez prefinansowania).
• Prefinansowanie (zaliczka do 35%) jest dostępne, ale tylko przez operatora i dla wyższych poziomów dofinansowania.
• Wymagania dotyczące zgodności z dokumentacją audytorską zapewniają efektywność inwestycji, ale przy wsparciu operatorów nie będą stanowić dużego problemu.

Nowe zasady sprawiają, że proces jest bardziej transparentny i nastawiony na realne efekty, a nie tylko szybkie przyznawanie dotacji.

Kolejna ważna zmiana to obowiązek korzystania z pomocy operatora, jeśli beneficjent chce uzyskać najwyższy poziom dofinansowania. Proszę opowiedzieć o roli operatorów i ich odpowiedzialności. Czy ich pomoc ma być sposobem na ochronę beneficjenta przed nieuczciwymi firmami, które sztucznie podwyższają koszty? Czy mają Państwo inne narzędzia do walki z nieuczciwością? Czy operator będzie w stanie pomóc beneficjentowi w wybraniu firmy świadczącej usługi wysokiej jakości? Czy nie myśleli Państwo o stworzeniu listy polecanych firm wykonawczych, która pomogłaby inwestorom w wyborze właściwego wykonawcy?

Operatorzy w programie „Czyste Powietrze” pełnią kluczową rolę w zapewnieniu efektywności i przejrzystości procesu przyznawania dofinansowania. Ich głównym zadaniem jest wsparcie beneficjentów od początku do końca, czyli pomoc w składaniu wniosków, przeprowadzaniu wymaganych formalności oraz nadzorowaniu realizacji inwestycji.

Jednym z ważnych aspektów ich pracy jest ochrona beneficjentów przed nieuczciwymi praktykami, takimi jak sztuczne zawyżanie kosztów przez wykonawców. Operatorzy pomagają w weryfikacji zgodności inwestycji z założeniami programu i sprawdzają, czy środki są wydatkowane zgodnie z celem poprawy efektywności energetycznej budynku.

Choć nie mamy oficjalnej listy firm wykonawczych, operatorzy mogą wskazać, na co zwrócić uwagę, by uniknąć problemów, np. wskazując na ważne kryteria wyboru i zasady współpracy z rzetelnymi wykonawcami (mogą np. posługiwać się naszymi poradnikami na ten temat, są dostępne dla każdego we współpracujących gminach i na stronie czystepowietrze.gov.pl).

Obecnie mamy 1129 podpisanych porozumień operatorskich z gminami – to 46% wszystkich. Operatorami są także wszystkie 16 WFOŚiGW. Dodatkowo ponad 200 gmin jest w trakcie dołączania do programu. Równolegle działają ponad 2 tys. punktów konsultacyjnych finansowanych przez NFOŚiGW. To oznacza, że dostęp do realnej pomocy jest już powszechny – a będzie jeszcze lepszy.

Nowa odsłona programu to także nowe progi dofinansowania uzależnione od zamożności beneficjentów. Oczywiste jest, że największa pomoc powinna być skierowana do najuboższych. Czy jednak maksymalne kwoty dotacji na poszczególne rodzaje kosztów kwalifikowanych są oszacowane zgodnie z rzeczywistymi stawkami na rynku? Mam tu na myśli chociażby koszty ocieplenia metra kwadratowego przegrody (poddasza, ściany, stropy).

Analiza stawek rynkowych potwierdza w wielu przypadkach możliwości zakwalifikowania całości kosztów poniesionych jako koszt kwalifikowany do wyliczenia dotacji. Program dopuszcza poniesienie większych kosztów, jeżeli konkretny budynek i oferta wykonawcy tego wymagają, ale maksymalna możliwa do uzyskania kwota dotacji nie podlega wówczas zmianie. Program premiuje racjonalność kosztową – nie pokrywa luksusu, tylko efektywność.

Kto może skorzystać z prefinansowania? Na jakich zasadach będzie ono wypłacane?

Prefinansowanie w programie „Czyste Powietrze” jest dostępne dla beneficjentów, którzy kwalifikują się do najwyższego i podwyższonego poziomu dofinansowania. Dotyczy to przede wszystkim osób znajdujących się w trudnej sytuacji finansowej, które potrzebują wsparcia na etapie realizacji inwestycji.

Kluczowe zasady wypłaty prefinansowania:

• Można otrzymać zaliczkę do 35% wartości dofinansowania, co pozwala na rozpoczęcie prac bez konieczności angażowania własnych środków.
• Prefinansowanie jest dostępne wyłącznie za pośrednictwem operatora programu (gminy lub WFOŚiGW), co gwarantuje kontrolę nad wykorzystaniem środków.
• Wypłata zaliczki następuje bezpośrednio na konto wykonawcy, który realizuje inwestycję, eliminując ryzyko niewłaściwego wykorzystania funduszy.
• Aby skorzystać z prefinansowania, konieczne jest spełnienie warunków dotyczących minimalnego poziomu efektywności energetycznej i zgodności inwestycji z audytem energetycznym.

Dzięki tym mechanizmom prefinansowanie wspiera najbardziej potrzebujących beneficjentów, zapewniając im możliwość realizacji inwestycji w sposób bezpieczny i kontrolowany.

Jednym z najważniejszych zarzutów adresowanych do NFOŚiGW jest problem z wypłatami, spowodowany zazwyczaj nadmierną biurokracją. Są województwa, w których opóźnień w wypłatach w ogóle nie ma, a są i takie, w których opóźnienia trwają ponad rok. Od czego zależy ta sytuacja? I co mają robić firmy wykonawcze, które od wielu miesięcy czekają na pieniądze?

Zatory płatnicze w programie „Czyste Powietrze” występują na poziomie Wojewódzkich Funduszy Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, które przyjmują, rozpatrują i rozliczają wnioski z „Czystego Powietrza”. Ich skala zależy od kilku czynników, takich jak np. efektywność administracyjna danego regionu, czy liczba wniosków do obsłużenia. Niektóre województwa radzą sobie sprawnie z procesowaniem płatności, podczas gdy inne borykają się z opóźnieniami. Firmy powinny kontaktować się z danym funduszem ws. płatności.

Warto podkreślić, że program „Czyste Powietrze” to szansa na dofinansowanie wymiany starych pieców i ocieplenia domu, dzięki czemu będziemy oddychać lepszym powietrzem.