Eksploatacja i demontaż wyrobów zawierających azbest w obiektach mieszkalnych (cz. 1.)

Do początku lat 80. XX w. w płytach azbestowo-cementowych używany był także „azbest niebieski”, „brązowy” natomiast z zasady używany był bardzo rzadko i spotkać go można w wyrobach pochodzenia zagranicznego. Azbest stosowano we wszystkich gałęziach gospodarki, w szczególności zaś jako niebezpieczne ocenić można jego zastosowanie w budownictwie.

O ile bowiem zastosowanie go w przemyśle skutkowało narażeniem na szkodliwe działanie pyłów azbestowych w miejscu pracy określonej grupy pracowników bezpośrednio stykających się z urządzeniami i instalacjami zawierającymi azbest, o tyle użycie azbestu w budownictwie skutkowało nie tylko narażeniem producentów wyrobów i ekip naprawczych, ale również użytkowników, niezależnie od charakteru ich pracy, wieku, płci.

Trzeba zaznaczyć, że wielkość wspomnianego narażenia zazwyczaj bywa bardzo zróżnicowana. Inne jest u użytkowników obiektów bądź instalacji zawierających wyroby azbestowe, inne u pracowników ekip remontowych. Przeciętni użytkownicy wyrobów zawierających azbest są narażeni na 100-1000 razy niższe poziomy zanieczyszczeń niż ekipy remontowe usuwające wyroby z azbestem! Pierwsze nieuleczalne choroby zawodowe wynikające z kontaktu z tym niebezpiecznym materiałem zaczęto rozpoznawać w latach 80. XX w. właśnie u pracowników ekip remontowych. 

PODSTAWOWE PROBLEMY ZWIĄZANE Z EKSPLOATACJĄ I DEMONTAŻEM WYROBÓW ZAWIERAJĄCYCH AZBEST 

Lokalizacja wyrobów i informacja o zagrożeniach

Z około trzech tysięcy różnych rodzajów wyrobów, powszechnie znane i rozpoznawane są zaledwie dwa: płyty azbestowo-cementowe i sznur azbestowy (stosowany jako uszczelnienie lub izolacja). Wystarczy, aby płyty te były zabudowane, przykryte lub pomalowane a sznur zabrudzony, a przestaną być rozpoznawalne na pierwszy rzut oka. Aby je zidentyfikować jako materiały zawierające azbest, konieczne jest przeprowadzenie obserwacji pod mikroskopem.

Miejsca zastosowania wyrobów zawierających azbest powinny być oznakowane przez zarządców lub właścicieli obiektów budowlanych w sposób widoczny i charakterystyczny, aby uniknąć narażenia na pył powstający przy rozbiórkach, przekuciach, modernizacjach itp.

Niektóre z tych wyrobów są jednak nawet z nazwy trudno rozpoznawalne jako zawierające azbest, np. płyty PW3A, płyty lignocementowe - modyfikowane, sokalit, pyral itp. Producenci niejako ukryli fakt zastosowania w tych wyrobach azbestu.

Miejsca zastosowania takich produktów w obiekcie oraz same obiekty nie były i nadal nie są, jeśli nie wymusza tego prowadzona przez świadomych użytkowników akcja, oznakowane pod kątem obecności azbestu. Dokumentacja starych obiektów, o ile w ogóle istnieje, z zasady nie zawiera żadnych informacji o zastosowanych w obiekcie wyrobach azbestowych. Stan taki wymusza konieczność prowadzenia uciążliwej, szczegółowej pracy, polegającej na:

• inwentaryzacji tych wyrobów zawierających azbest
• oznakowaniu ich
• ocenie stanu technicznego
• podjęciu uzasadnionej decyzji o ich zabezpieczeniu i warunkowym użytkowaniu (pozwalającym na kontrolowanie emisji pyłu azbestowego) lub
• usunięciu, przy użyciu specjalistycznych metod.

Przed modernizacją lub remontem starego budynku dokonywanie inwentaryzacji jest wręcz konieczne. Niewłaściwie prowadzone prace demontażu wyrobów azbestowych mogą doprowadzić do większego zagrożenia zdrowia niż to, jakie istnieje przed podjęciem demontażu¹. 

Rodzaje wyrobów zawierających azbest i ich wpływ na eksploatację i techniki demontażu

Istnieją różne sposoby podziału, opisu i kwalifikowania wyrobów zawierających azbest. Podstawowy podział z wyszczególnieniem  rodzaju zawarto w załączniku nr 2 do rozporządzenia Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 23 października 2003 r. w sprawie wymagań w zakresie wykorzystywania i przemieszczania azbestu oraz wykorzystywania i oczyszczania instalacji lub urządzeń, w których był lub jest wykorzystywany azbest (Dz. U. nr 192, poz. 1876). Są to:

1. Płyty azbestowo-cementowe płaskie stosowane w budownictwie
2. Płyty faliste azbestowo-cementowe dla budownictwa
3. Rury i złącza azbestowe
4. Izolacje natryskowe środkami zawierającymi azbest
5. Wyroby cierne azbestowo-kauczukowe
6. Przędza specjalna, w tym włókna  azbestowe obrobione
7. Szczeliwo azbestowe
8. Taśmy tkane i plecione, sznury i sznurki
9. Wyroby azbestowo-kauczukowe, z wyjątkiem wyrobów ciernych
10. Papier i tektura
11. Inne wyroby zawierające azbest.

Wymienione wyżej wyroby są stosowane do ewidencji rodzaju, ilości i miejscach występowania wyrobów w formie informacji przekładanej wojewodzie, wójtowi, burmistrzowi, prezydentowi miasta, zgodnie z formularzami zawartymi w zał. nr 2 wyżej wymienionego rozporządzenia. Zawierają one następujące informacje:

• Miejsce i adres: właściciel/zarządca/użytkownik, tytuł własności
• Nazwa i rodzaj wyrobu: ilość na podstawie dokumentacji, przydatność do dalszej eksploatacji, przewidywany czas usunięcia wyrobu, inne istotne informacje o wyrobach.

W formularzu należy także wstawić wynik oceny końcowej, jaki uzyskuje się z tzw. formularza „oceny stanu i możliwości bezpiecznego użytkowania wyrobów zawierających azbest” przygotowanego wg zał. nr 1 do Rozporządzenia Ministra Gospodarki Pracy i  Polityki Społecznej z dnia 02 kwietnia 2004 r. w sprawie sposobów i warunków bezpiecznego użytkowania i usuwania wyrobów zawierających azbest (Dz. U. nr 71, poz. 649). Sposób wykonania oceny przedstawiony zostanie w dalszej części artykułu. W formularzu „oceny” także stosuje się wymienione wyżej rozróżnienie rodzajów wyrobów.

Dla wyrobów niewykorzystywanych przygotowywana jest „Informacja o wyrobach zawierających azbest, których wykorzystywanie zostało zakończone”, która w stosunku do formularza przeznaczonego dla wyrobów będących w użyciu ma następujące informacje w odpowiednich punktach:

• Rok zaprzestania wykorzystywania wyrobów
• Planowane usunięcie wyrobów: sposób, wykonawca, termin
• Inne istotne informacje o wyrobach.

Podział wyrobów mający wpływ bezpośredni na sposób eksploatacji, zabezpieczania i usuwania wyrobów zawierających azbest

Przedstawiony  podział wyrobów zawierających azbest nie uwzględnia ich specyfiki w odniesieniu do powodowanych zagrożeń. Tu możemy przedstawić dwa rodzaje klasyfikacji:

• lokalizacja wyrobów,
• rodzaj zastosowanego w wyrobie spoiwa i procentowa zawartość azbestu w  wyrobie, wpływające na odporność wyrobu  na uszkodzenia mechaniczne.

Podział ze względu na sposób zainstalowania wyrobów

Wyroby znajdujące wewnątrz pomieszczeń, bezpośrednio kontaktujące się z powietrzem wewnętrznym nie powinny być eksploatowane w obiektach przeznaczonych na stały pobyt ludzi, czyli 8 godzin dziennie i, co oznacza konieczność niezwłocznej wymiany lub naprawy.

Określenie „niezwłocznie” nie zostało sprecyzowane, jednak przyjmuje się, że działań takich trzeba dokonać w ciągu roku. Dokonanie naprawy nie rozwiązuje problemu, wyroby nie muszą być uszkodzone, należy je zatem usunąć.

Zabezpieczenie i demontaż wyrobów zastosowanych wewnątrz obiektu wymagają najwyższych kwalifikacji, doświadczenia i stosowania specjalistycznych technik zmniejszających ryzyko pylenia. Stosowane są w miarę możliwości techniki mokre, środki wiążące pył azbestowy i wgłębnie penetrujące w wyrobie.

Obszar pracy musi być oznakowany, odizolowany od innych pomieszczeń, wejść/wyjść do obszaru pracy dokonywać trzeba przez śluzy i kabiny dekontaminacyjne (wielokomorowe). Przy tym osobne śluzy i kabiny przeznaczone powinny być dla usuwanych odpadów, które uprzednio należy poddać hermetyzacji.

Cała przestrzeń stref oczyszczania z wyjątkiem poszczególnych fragmentów oczyszczanej z azbestu powierzchni powinna być osłonięta barierą przeciwpyłową z folii polietylenowej o grubości 0,2 mm. Wewnątrz zaś należy zastosować ciągłą, co najmniej 20-krotną wymianę powietrza całej kubatury strefy pracy w ciągu każdej godziny. W przerwach między zmianami można ten poziom wymiany zmniejszyć o połowę. Usuwane na zewnątrz obiektu powietrze ze strefy pracy powinno być oczyszczane przez filtry HEPA o skuteczności 99,99%.

Bezpieczna eksploatacja wyrobów zawierających azbest zamocowanych na zewnątrz obiektu jest możliwa, gdy: wyroby nie posiadają istotnych zewnętrznych uszkodzeń, pęknięć, ubytków spowodowanych uszkodzeniami mechanicznymi lub chemicznymi; nie są w sposób widoczny „zestarzone”, co charakteryzuje się wypłukaniem spoiwa cementowego i odsłonięciem słabo związanych z podłożem włókien azbestu, nie pracują w warunkach powodujących ich ścieranie, przegrzewanie (w odniesieniu do wyrobów tzw. „miękkich ” – ich zawilgacanie).

Eksploatować można wyroby, których ocena nie przekroczyła w końcowej punktacji wartości 60 punktów. Takie wyroby powinny być zabezpieczone powłoką impregnatu lub farby specjalistycznej, posiadającej własności penetracji wgłębnej i wiązania słabo związanych z podłożem włókien. Wyrób ten powinien posiadać aprobatę techniczną ITB.

Demontaż wyrobów zewnętrznych powinien odbywać się przy zamkniętych oknach budynku, usuwane wyroby powinny być demontowane w całości (bez łamania) i izolowane od otoczenia przy pomocy folii PE. Przed wykonaniem czynności demontażu zalecane jest ich zwilżenie odpowiednimi środkami wiążącymi włókna i zmniejszającymi pylenie. 

Klasyfikacja wyrobu ze względu na zawartość azbestu i podatność na uszkodzenia

Wyroby zawierające azbest klasyfikuje się w tym przypadku pod względem spoistości albo też odporności na uszkodzenia mechaniczne, wywołujące emisję pyłów azbestu do powietrza (zwięzłość spoiwa wiąże się też z udziałem procentowym azbestu w wyrobie).

W klasyfikacji wyróżniamy wyroby twarde (niekruche), odporne na próbę kruszenia w palcach np. wyroby azbestowo-cementowe (płyty płaskie prasowane, stosowane jako elewacyjne lub okładzinowe w systemach dociepleń budynków wełną mineralną czy styropianem, pokrycia dachowe - tzw. eternit, płytki KARO - stosowane jako elewacyjne lub pokrycie dachów, rury kanalizacyjne i wodociągowe azbestowo-cementowe), płyty warstwowe (np. PW3/A oraz wiele pochodnych, zawierających rdzeń z materiału termoizolacyjnego w pakiecie osłoniętym przez dwie płyty a-c). Wyroby te zawierają 13-20% wag. azbestu i posiadają gęstość objętościową powyżej 1000 kg/m³.

Drugą grupę wyrobów stanowią wyroby miękkie (kruche), dające się kruszyć w palcach, łatwo ulegające destrukcji mechanicznej, powodujące z zasady duże poziomy zanieczyszczeń powietrza przy pracach związanych z ich zabezpieczeniem lub demontażem. Posiadają one zawartość ok. 30-100% wag. azbestu i gęstość objętościową poniżej 1000 kg/m³.

Przykładami takich wyrobów są izolacje azbestowe w postaci sznurów, mat, płótna, tektury azbestowej, stosowane najczęściej w technikach cieplnych, ciepłownictwie w przemyśle energetycznym itp. a także zestarzałe i/lub uszkodzone wyroby twarde: płyty faliste azbestowo-cementowe stosowane do pokryć dachowych w niskiej zabudowie oraz w obiektach przemysłowych zawierające ok. 13% azbestu chryzotylowego (lub we wcześniejszych wyrobach 10% azbestu chryzotylowego i 3% azbestu krokidolitowego).

W Polsce dominującymi w budownictwie wyrobami zawierającymi azbest są stosunkowo mało pylące a więc względnie mało niebezpieczne wyroby azbestowo-cementowe: płyty elewacyjne i pokryć dachowych, ogólnie wyroby azbestowo-cementowe. Korzystny jest fakt ich zastosowania przede wszystkim na zewnątrz obiektu, co skutkuje ograniczonym przenikaniem pyłów uwalnianych z tych wyrobów do wnętrza budynków.

Produkcja płyt a-c na terenie kraju rozwijała się od początku XIX w. do 1998 r. i została zakazana ustawą z dnia 19.06.1997 r. o zakazie wyrobów zawierających azbest Dz. U. 101 Poz. 628  z 1997 r. Oszacowane z grubsza zasoby tego materiału wynoszą 1,5 mld m2. Wcześniej, w 1996 r. wycofano z produkcji i użytkowania inne wyroby (cierne, izolacyjne, sznury, tektury itp.). Wyroby te, najczęściej wyroby przemysłu izolacji, sznury izolacyjne z azbestu, tzw. płaszcze gipsowo i cementowo – azbestowe, uszczelki, szczeliwa, tektury, płótna azbestowe to wyroby łatwo pylące. 

W kolejnej części artykułu przedstawione zostaną informacje na temat uwalniania pyłów azbestowych w różnych obiektach, ich poziomy i oddziaływanie na organizm narażonych. Dokonane zostanie także podsumowania poruszonej problematyki.

Chcesz być na bieżąco? Zapisz się do naszego newslettera!

¹⁾Przykład: zanieczyszczenia pomieszczeń budynku wielokondygnacyjnego przed demontażem rury azbestowo-cementowej (zawartość azbestu chryzotylowego ok. 20% i 5 % azbestu krokidolitowego), zastosowanej jako wkład w przewodzie spalinowym kotłowni gazowej oznaczono na poziomie ok. 180 wł/m³, maks. ok. 300 wł/m³.

Badania wykonane w dwa tygodnie po demontażu wykazały zanieczyszczenie powietrza w tych samych pomieszczeniach  na poziomie średnio 9.300 wł/m³, wartość maksymalna tego zanieczyszczenia to 14.500 wł/m³. W tym przypadku prace polegały na skuciu fragmentów ścian w szachcie wentylacyjno-spalinowym poszczególnych pokojów na pionie sąsiadującym z usuwaną rurą a-c przewodu spalinowego. Następnie rura w każdym z pomieszczeń została usunięta. Nie zawsze jednak błędy organizacyjno-technologiczne dadzą się zarejestrować pomiarami czystości powietrza: w przypadku otwartych pomieszczeń i większej kubatury strefy pracy oraz dostępu powietrza zewnętrznego jest to niemożliwe.

Usuwanie pionów kanalizacyjnych w wielopiętrowym bloku mieszkalnym, to kolejny przykład wzrostu zanieczyszczenia po pracach demontażu. Zanieczyszczenie  powietrza przed usunięciem rur azbestowo – cementowych  przeciętnie wynosiło poniżej 300 wł/m³ w badaniach prowadzonych bezpośrednio po remoncie - po usunięciu rur, na klatkach schodowych  zanieczyszczenie  wzrosło do ponad 600 wł/m³, w lokalach mieszkalnych, czyli w strefie  bezpośrednio prowadzonych robót  do ok. 900 wł/m³. W  sąsiadujących lokalach odnotowano wzrost zanieczyszczenia do ok. 700 wł/m³. W całym budynku przeciętne zanieczyszczenie pyłami azbestu wzrosło do ok. 560 wł/m³. Jest to wzrost nieznaczny.

Konkluzja: biorąc pod uwagę usunięcie źródła zanieczyszczenia, mimo chwilowego wzrostu zanieczyszczenia powinno ono z czasem zanikać.